Mutfaklarımıza lezzet ve renk katan zerdeçal, son dönemde sağlığa faydalarıyla da sık sık gündeme geliyor.

Zerdeçalın inflamasyonla, mikroplarla ve kanserle savaşta rol oynayabildiği, eklem iltihabından solunum yolu enfeksiyonlarına ve diyabete birçok hastalığın tedavisinde etkili olabildiği öne sürülüyor.

Henüz bu iddiaları destekleyen çok fazla klinik deney bulunmasa da zerdeçal içeren gıda takviyeleri hem ülkemizde hem de dünyada popülerliğini gitgide artırıyor.

ZERDEÇAL KAYNAKLI AKUT KARACİĞER HASARI GÜNDEMDE

Ancak zerdeçal takviyelerini alanların sayısı arttıkça bu trendin tehlikeleri de ortaya çıkmaya başladı. Son yıllarda dünyanın dört bir yanında zerdeçalın neden olduğu çok sayıda akut karaciğer hasarı yaşandı. Bu vakaların bir kısmında hastalar karaciğer nakline muhtaç hale gelirken ölümle sonuçlanan durumlar da meydana geldi.

ABD Ulusal Sağlık Enstitüleri'nin (NIH) Sindirim Hastalıkları ve Beslenme Birimi bünyesinde bulunan Karaciğer Hastalıkları Araştırma Kolu'nun direktörü Jay Hoofnagle, The Washington Post'a yaptığı açıklamada, "Zerdeçala bağlı karaciğer hasarı çok nadir görülüyor. 10 binde hatta 100 binde 1 kişi hastalanıyor. Ancak günümüzde milyonlarca insan zerdeçal takviyesi alıyor. Verilerimize bakılırsa gıda takviyesine bağlı karaciğer hasarında zerdeçal başı çekiyor" ifadelerini kullandı.

GENETİK HASSASİYET ÖNEMLİ BİR UNSUR

Uzmanlara göre hem mutfaklarda hem de geleneksel tıpta binlerce yıldır kullanılan zerdeçaldan elde edilen takviyeler, bazı hastalardaki genetik hassasiyetle de bir araya geldiğinde karaciğer hasarının en olası sebebi haline geliyor.

Zerdeçalın ana etken maddesi kurkumin, kök zerdeçalın kütle olarak yüzde 1 ila 7'sini oluşturuyor. Ancak takviyelerde kurkuminin saflaştırılmış hali yüksek dozda bulunuyor. Dahası normalde kurkumin insanın sindirim sisteminde tam olarak emilemiyor. Takviyelere, emilimi artırmak amacıyla karabiber de ilave ediliyor.

Örneğin bir araştırmada katılımcılara önce 2 gram kurkumin maddesi verildi. Ardından kanlarındaki kurkumin düzeyi test edildi ve neredeyse 0 olduğu görüldü. Ancak karabiberle birlikte kurkumin verildiğinde, katılımcıların kanlarındaki madde düzeyi 2.000 katına çıktı.

"100 KAT FAZLA ALIYORLAR"

Hoofnagle, "İnsanlar bugün geleneksel tıpta alışkın olduğumuzun 100 katı kurkumin alıyor. Markete gittiğimde kocaman şişelerde zerdeçal-karabiber karışımları satıldığını görüyorum ve kendi kendime 'Eyvah' diyorum. Çünkü bu ürünlerin her bir porsiyonu 1 gram" dedi.

Hoofnagle aynı zamanda NIH destekli bir girişim olan İlaca Bağlı Karaciğer Hasarı Ağı'nın (DILIN) da yöneticisi. DILIN kapsamında ABD genelinde ilaçlardan ve alternatif reçetelerden kaynaklanan ağır karaciğer hasarı vakaları toplanıp analiz ediliyor.

DILIN verilerine göre, 2022 yılında ülkede zerdeçal takviyeleriyle ilişkili 10 karaciğer hasarı vakası yaşandı. Hastalarda en yaygın görülen semptomlar olarak sarılık, mide bulantısı ve karın ağrısı öne çıktı.10 hastadan 5'i hastanede tedavi altına alındı. Bir hasta ise akut karaciğer yetmezliği nedeniyle hayatını kaybetti.

Araştırmacılar, zerdeçala bağlı karaciğer hasarının ABD'de arttığı sonucuna vardı. Dahası zerdeçal takviyelerinin son 5 yılda gittikçe popülerleşmesiyle DILIN'deki vakaların artışında da bir paralellik tespit edildi.

"TEK ÜLKE ABD DEĞİL"

Üstelik zerdeçala bağlı karaciğer hasarının yaşandığı tek ülke ABD değil. Örneğin 2020'de İtalya'da yapılan bir araştırmada, yedi akut bulaşıcı olmayan hepatit vakası zerdeçal takviyeleriyle ilişkilendirildi.

2023 yılında Avustralya hükümeti, bir genelge yayımlayarak, tüketicileri ve sağlık çalışanlarını zerdeçal takviyelerinin nadir durumlarda karaciğer hasarına yol açabileceği yönünde uyardı. Metinde Sağlık ve Yaşlı Bakımı Bakanlığı'na zerdeçalla ilişkilendirilen 18 karaciğer sorunu bildirildiği, vakalardan birinin hayatını kaybettiği vurgulandı.

"DAHA FAZLA İNSAN KARACİĞER NAKLİNE İHTİYAÇ DUYUYOR"

Avustralya Ulusal Karaciğer Nakli Birimi'nde nakil hepatoloğu olarak görev yapan Dr. Ken Liu, "İnsanlar zerdeçalın doğal bir madde olması ve reçetesiz satılması nedeniyle zararsız olduğunu düşünüyor ama bu doğru değil. Bir doktor olarak günden güne daha fazla insanın bitkisel gıda takviyeleri nedeniyle hastaneye yatırıldığını ve karaciğer nakline ihtiyaç duyduğunu gözlemliyorum" dedi.

Baltimore'da bulunan bir hastanede görev yapan Dr. Fadi Alghzawi de zerdeçalla ilişkili vakalarda artış gözlemlediğini söyledi. Son olarak 66 yaşındaki bir siyahi kadının, sarılık, mide bulantısı, iştahsızlık ve koyu renkli idrar belirtileriyle acile getirildiğini ifade eden Dr. Alghzawi, "Yapılan testlerde kandaki bilirubin düzeyi çok yüksek çıktı. Normal seviye 0,2-1,1 mg/dL iken hastanın bilirubini 29 mg/dL düzeyindeydi. Bu durum bize olası karaciğer bozukluğunu düşündürdü" dedi.

6 AY BOYUNCA YARIM ÇAY KAŞIĞI KADAR KULLANDIĞI GÖRÜLDÜ

Karaciğer bozukluğuna yol açabilecek tüm ihtimalleri eleyen ve karaciğer biyopsisiyle bulgularını teyit eden doktorlar nihayetinde hastanın durumunun zerdeçal kaynaklı olduğunu tespit etti. Kadın hastaneye kaldırılmadan 6 ay önce günde yarım çay kaşığı öğütülmüş zerdeçal almaya başlamıştı. Hastaneye kaldırıldığı sırada zerdeçal tüketmeyi bırakmış olsa da baharatın etkileri sürmüştü.

Dr. Alghazawi, "Genellikle insanların hasara yol açan bitkisel takviyeleri almayı bırakmaları durumunda iyileşme gözlemlenir. Ancak bu vakada karaciğer hasarı geri döndürülemez düzeydeydi ve maalesef hasta hastaneye yatırıldıktan sonraki 1 hafta içinde hayatını kaybetti" dedi.

Doğrudan ya da idiosinkratik olmak üzere iki gruba ayrılan ilaca bağlı karaciğer hasarı, Batı ülkelerinde akut karaciğer yetmezliğinin en yaygın nedeni.

Doğrudan hasarlar tahmin edilebiliyor, doza bağlı olarak gelişiyor ve asetaminofen gibi karaciğer için zehirli olduğu bilinen maddelerden kaynaklanıyor. İdiosinkratik hasarların teşhis ve tedavisi ise çok daha zor. Zira bu durumlardan sadece hassasiyeti olan bireyler etkileniyor. Hasarı yaratan şey de normalde zehirli kabul edilmeyen maddeler oluyor.

Dr. Alghzawi, "İdiosinkratik hasarı şöyle açıklayabiliriz: Bir ilaç alıyorsunuz. Ardından cinsiyetiniz, yaşınız ya da bağışıklık durumunuza bağlı olarak ilaç aniden karaciğer hasarına yol aşıyor. Öngörülebilir bir durum değil ve doza bağlı olarak da gelişmiyor" dedi.

Örneğin kadınlar hormonal durumları, vücut yapıları, metabolizmaları ve diğer bazı faktörler nedeniyle ilaca bağlı karaciğer hasarına erkeklere kıyasla daha yatkın oluyor. Siyahiler de ağır karaciğer hasarına ve karaciğer nakli ya da ölüm gibi ciddi sonuçlara beyazlara kıyasla daha yatkın.

Genler de süreçte pay sahibi zira belli genler ilaçların işlenmesinde rol oynayan bazı enzimlerin kodlarını taşıyor. İlaç içildikten sonra mide-bağırsak kanalı tarafından emiliyor ve kana karışıyor. Bu kanın ilk gittiği yer karaciğer. Karaciğerin görevi de toksinleri temizleyip spesifik enzimleri kullanarak ilacı metabolize etmek.

DILIN tarafından yapılan araştırmada, 10 hastanın 7'sinde, ABD nüfusunun sadece yüzde 10'unda bulunan bir genetik varyant olduğu tespit edildi. Bu varyantın hastaların zerdeçalla ilişkilendirilen karaciğer hasarına yatkınlığını artırmış olabileceği düşünülüyor.

Dr. Liu, "Karaciğer enzimlerini genler belirliyor. Dolayısıyla bir şeyi sizin metabolize etmenizle benim metabolize etmem arasında küçük farklar olabilir. Siz kurkumini tamamen etkisiz, zararsız bir madde olarak metabolize edersiniz ama benim için o toksik ve karaciğerde inflamasyona yol açan bir şey olabilir" dedi.

Dolayısıyla yetkili kurumlar hem sağlık çalışanlarını hem de tüketicileri zerdeçal takviyelerinin olası riskleri konusunda dikkatli olmaya çağırıyor. Hatta Dr. Alghzawi'ye göre, iddia edilen faydalarıyla risklerini bir teraziye koyup karşılaştırınca, zerdeçal takviyelerinden tamamen uzak durulması gerektiği sonucu çıkıyor.

Öte yandan diğer uzmanlar daha itidalli bir yaklaşıma inandıklarını belirtti.

Gastroenterolog Dr. Angeline Liu, "Zerdeçal takviyelerinden tamamen kaçınmaya gerek olmasa da hastaların doktorlarına bu takviyeleri aldıklarını bildirmeleri ve gerektiği durumlarda takibinin yapılması önemli. Aynı şekilde doktorların da hastalarla konuşurken reçetesiz satılabilen ilaçları ya da takviyeleri alıp almadıklarını sormaları önemli" dedi.

The Washington Post'un "Turmeric supplements may harm the liver in some people" başlıklı haberinden derlenmiştir.